1. Paleolitik Dönem (Eski Taş Çağı):

Genel Tanım ve Zaman Dilimi: Paleolitik Dönem, insanlık tarihinin yaklaşık %99'unu kapsayan, günümüzden yaklaşık 2 milyon yıl önce başlayıp 12.000 yıl önce sona eren çok uzun bir dönemdir. Bu dönem, ilk insan atalarının ortaya çıkışı ve ilk aletlerin üretimi açısından kritik bir öneme sahiptir.

Teknolojik Gelişim ve Taş Aletler: Paleolitik Dönem, adından da anlaşılacağı gibi taş aletlerin üretiminin ve kullanımının yaygın olduğu bir dönemdir.

• Alt Paleolitik: Bu dönemde insanlar, el baltaları, kesiciler, doğrayıcılar ve kazıyıcılar gibi çeşitli taş aletler kullanmışlardır. El baltalarının kullanım amaçları konusunda farklı yorumlar vardır: "Kesici ve doğrayıcı aletlerden kazma aletlerine, yonga çekirdeklerine, tuzaklarda kullanıma ve belki de kur yapma davranışında tamamen ritüel bir öneme kadar uzanmaktadır." Ayrıca, tahta mızrakların da avcılık için kullanıldığına dair şempanze örnekleriyle kıyaslama yapılmaktadır. İlk aletlerin muhtemelen Homo habilis tarafından yapıldığını ve Alt Paleolitik'te Oldowan kültürüne, daha sonra Aşölyen kültürüne denk geldiğini belirtir. Taş aletlerin yapımında basitten karmaşığa doğru bir evrim gözlemlenir; ilk başta basit bir taşa vurularak elde edilen keskin yüzeyler zamanla çift yüzeyli ve daha nitelikli hale gelir.
• Orta Paleolitik: Musteryen kültürü bu döneme denk gelir ve daha keskin, delici aletler üretilir.
• Üst Paleolitik: Bu dönemde teknolojik gelişmeler hızlanır. Mızrak atıcılar yaklaşık 30.000 yıl önce, yay ve oklar yaklaşık 25.000 veya 30.000 yıl önce ortaya çıkmıştır. Taş alet yapımında baskı yöntemiyle daha nitelikli mikrolitik aletler üretilir.
• Yontmataş materyallerinin Paleolitik ve Epi-paleolitik dönemler için tanımlayıcıdır. "Bu öncelikli materyalin -yani taşın- insanlık tarihinde yaşamsal bir karşılık bulması ve onun çok uzun bir zaman diliminde vazgeçilmez hammadde olması, bu sürece ‘çağ’ denilmesine yol açmıştır."

Yaşam Tarzı ve Barınma: Paleolitik insanlar avcı-toplayıcı yaşam tarzını benimsemişlerdir.

• İnsanların büyük hayvanların peşinden giderek hayatta kaldığını belirtir. Genellikle göçebe veya yarı göçebe bir yaşam sürdürmüşlerdir.
• Barınma konusunda, mağaralar ve kaya sığınakları önemli bir rol oynamıştır. Bu doğal oluşumların atmosfer koşullarından ve yırtıcı hayvanlardan korunma sağlamaktadır: "Avcı-toplayıcılar mağaraları ve kaya oyuklarını da geçici sığınaklar olarak kullandılar. Bu doğal oluşumlar, hem atmosfer koşullarından hem de potansiyel yırtıcı hayvanlardan kamp alanlarına göre daha iyi koruma sağlıyordu." İnsanların genellikle mağaraların giriş kısmında barınmışlardır, derinliklerin rutubetli ve soğuk olması nedeniyle tercih edilmemektedir. Mağara derinlikleri ritüel amaçlı kullanım görmüştür. Dönemin sonlarına doğru ise basit kulübeler inşa etmeye başlamışlardır.

Sosyal Yapı ve Nüfus: Paleolitik topluluklar genellikle küçük klanlar halinde yaşamışlardır. Nüfus yoğunluğunun çok düşüktür, kilometre kareye sadece bir insan düşmektedir. Mülkiyet kavramının yerleşik hayattan sonra başladığı düşünülmektedir, çünkü kullanılan taş aletler kolayca erişilebilir ve yapılabilirdi. Üst Paleolitik dönemde avlanmada uzmanlaşma ve gündelik eşya sayısında artış, ilkel sürü özelliğinin yitirilmeye başlandığını gösterir. Klanlar ortaya çıkar ve iş bölümü ile uzmanlaşma görülür.

Beslenme: Paleolitik insanların diyeti çeşitlidir. Sebze, meyve, tohum, böcek, et, balık ve kabuklu deniz ürünleri yedikleri düşünülmektedir. Ancak, bitkisel ve hayvansal gıdaların göreceli oranları hakkında doğrudan kanıt azdır. Ateşin ehlileştirilmesi (Orta Paleolitik'te yaygınlaşması) ve balıkçılık araçlarının gelişmesi beslenme alışkanlıklarını etkilemiştir. İnsanlar yaklaşık 12.000 yıl öncesine kadar esas olarak zirve yırtıcılar olduğunu gösteren yüzlerce çalışmanın bulunmaktadır. İnsanların fiziksel özellikleri ve sindirim sistemlerinin et açısından zengin bir diyete adapte olduğuna dair kanıtlar sunulur.

Sanat ve İnançlar: Paleolitik dönemde sanat ve inanç pratiklerine dair kanıtlar bulunmaktadır.

• Sanat: Üst Paleolitik insanlar mağara resimleri, Venüs figürinleri, hayvan oymaları ve kaya resimleri gibi sanat eserleri üretmişlerdir. Mağara resimlerinin figüratif ve nonfigüratif olabilmektedir. Bu sanatın yorumlanması konusunda farklı hipotezler bulunmaktadır, örneğin av büyüsü, şamanistik uygulamalar veya sembolik temsiller. "Ulukayın" kaynağı, mağara resimlerinin av büyüsüyle ilgili olduğu yorumunu Henri Breuil'in yaptığını belirtir.
• İnançlar ve Ritüeller: Ölü gömme pratikleri, öteki dünya inancının veya ölüye saygının başlangıcına işaret edebilir. "Göbekli Tepe'den Öncesi: Paleolitik Dönem" kaynağı, Neandertal ve Homo sapiens'te bilinçli olarak ölen kişinin yanına çiçekler, boncuklar veya deniz kabukları bırakıldığını belirtir: "Bu ne demek bu ya ölüye saygı demek ya da öteki dünya inancının Artık yavaş yavaş başladığına ilişkin bilgiler veriyor bize." Venüs figürinleri gibi eserler, dini pratikler ve doğurganlık inançlarıyla ilişkilendirilmektedir. Tarih öncesi avcı-toplayıcı toplulukların doğal dünyayı anlama ve doğa içindeki rollerini bütünleştirme arzularıyla sıkı bir ilişki içinde zengin inançlara ve spiritüel uygulamalara sahiptir.

İklim Koşulları: Paleolitik dönem, Pleistosen döneme denk gelir ve günümüzden daha soğuk iklimlerle karakterize edilir. Ortalama hava sıcaklığının günümüzden yaklaşık 10-15 derece daha düşük ve Dünya yüzeyinin önemli bir kısmı buzullarla kaplıdır. Bu durum, deniz seviyelerinin daha düşük olmasına ve bazı kıtalar arasında buzdan kara köprülerinin oluşmasına yol açmıştır.

2. Mezolitik Dönem (Geçiş Evresi):

• Genel Tanım: Mezolitik, Paleolitik ve Neolitik dönemler arasındaki geçiş evresidir. Bu dönemin epipaleolitik olarak da isimlendirilmektedir.
• Değişimler: Bu dönemde iklim günümüz iklimine yaklaşır, buzullar çekilir ve deniz seviyeleri yükselir. Köpek evcilleştirilir ve beslenmede protein ağırlıklı beslenmenin yanı sıra bitki kökleri ve yemişler gibi ürünler de menüye eklenir. Taş aletler mikrolitik aletlere dönüşür. Barınma konusunda ise çukur tabanlı kulübeler inşa edilmeye başlanır.

3. Neolitik Dönem (Yeni Taş Çağı):

Genel Tanım ve Zaman Dilimi: Neolitik dönem, tarımın başlangıcı ve yerleşik yaşamla karakterize edilir. Kabaca günümüzden 12.000 yıl önce başlar ve Paleolitik'in (Pleistosen'in) bitip Holosen'in başladığı döneme denk gelir. "Yeni Taş Çağı" anlamına gelen antik Yunanca kelimelerden türemiştir. Yerleşik yaşamın başlamasıyla besin tedariği anlamında bir güvencenin ortaya çıkmakta, kalıcı yerleşim birimleri, yeni üretim araçları, nüfus artışı ve inanç biçimlerinin insan hayatında yer tutmaktadır.

Besin Üretimi (Tarım ve Hayvan Besiciliği): Neolitik dönemin en belirgin özelliği, insanın besin üretimine başlamasıdır. Artık av ve yiyecek peşinde koşmak yerine, yiyeceği kendi bulunduğu yerde kendisi yetiştirir.

• Tarım: Yabani tahılların evcilleştirilmesi, tohum seçimi ve ekilebilir ürünlerin yetiştirilmesi başlar. Arpa ve buğday gibi cinslerin ilk evcilleştirildiği bölgeler Bereketli Hilal olarak adlandırılan coğrafyadır (Mezopotamya ve Levant bölgesi). İlk evcilleştirilen bitkilerin iki buğday türü (emer ve einkorn), arpa, mercimek ve bezelye gibi ürünlerdir. Tarım, toprağa bağlı yaşamı ortaya koyar ve temel geçim kaynağı haline gelir.
• Hayvan Besiciliği: Hayvanlar evcilleştirilir ve besicilik başlar. İlk evcilleştirilen besi hayvanları koyun ve keçi, daha sonra da sığır ve domuzdur. Hayvanlar sadece etinden değil, sütünden, yününden ve gücünden de faydalanılır.

Yerleşik Yaşam ve Yerleşimler: Tarımın başlamasıyla birlikte insanlar yerleşik hayata geçerler. Bu, kalıcı yerleşim yerlerinin kurulmasına yol açar. İlk başta yuvarlak yapılar inşa edilirken, zamanla köşeli ve dörtgen yapılara geçiş olur. Bu plan değişikliği, mekan içinde bölümlendirme ve farklı işlevlere sahip alanlar yaratma imkanı sunar. Sıva ve yanmış kireç kullanımı başlar.

Nüfus Artışı ve Yayılım: Neolitik dönemde nüfusta önemli bir artış ve yayılım görülür. Paleolitik dönemde kilometre kareye bir insan düşerken Neolitik dönemde nüfusun çok daha artar ve yeni yerleşim alanlarının ortaya çıkar. Ancak, yerleşik yaşam ve artan nüfusla birlikte diş çürükleri gibi daha önce görülmeyen rahatsızlıklar da ortaya çıkar.

Sosyal Yapı ve İş Bölümü: Yerleşik yaşam, sosyal yapıda değişimlere yol açar. Küçük klanlardan aile birimlerinin ortaya çıkışı görülür. İş bölümü ve uzmanlaşma artar.

Ekonomi ve Ticaret: Neolitik dönemde ekonomi çeşitlenir. Tarımcı ve hayvancı gibi farklı ekonomik roller ortaya çıkar. Değiş tokuş ürünlerinde çeşitlilik görülür ve bu durum gelecekte ticaretin varlığına zemin hazırlar. Obsidyen gibi nitelikli malzemelerin daha geniş coğrafyalarda değiş tokuşu başlar.

İnançlar ve Ritüeller: Kamusal alanlar, din ve ritüel alanları ortaya çıkar. Kült yapıları inşa edilmeye başlanır. Atalara atfedilen bir kültür ve kafa tası kültü gibi pratikler görülür. Venüs figürinleri gibi eserler hala görülmekle birlikte, bereket ve ölüm gibi kavramlarla ilişkilendirilmeye devam edilir.

4. Geçiş ve Değişim Faktörleri:

Paleolitik'ten Neolitik'e geçişin coğrafi ve iklimsel şartların uyumu sonucunda meydana gelmektedir. İnsanın bilgi birikimi, tecrübeleri ve zihinsel algısının gelişiminin de yeni gelişmelerde rol oynamaktadır: "İnsanın bilgi birikim ve tecrübeleri ve aynı zamanda zihni algısının gelişiminin bir sonucu olarak yeni gelişmeler kaydedilmiştir."

İklim değişikliği, buzulların çekilmesi ve deniz seviyelerinin yükselmesi coğrafyayı etkilemiş ve tarımın yapılabilir hale geldiği bölgelerin değişmesine neden olmuştur.

İnsanların zihinsel kapasitesinin gelişimi ve boş zamanın artması, yeniliklere ve kültürel gelişimlere zemin hazırlamıştır. Paleolitik dönemde insanlığın %95'ini kapsayan ve en yavaş gelişim gösteren dönemdir, ancak aynı zamanda çok fazla boş zaman vardır ve bunun insanın zihinsel olarak kendisini geliştirmesine olanak sağlamaktadır.

5. Türkiye'deki Önemli Yerleşimler:

Yarımburgaz Mağarası: Paleolitik döneme ait önemli bir yerleşimdir. Mağara girişinde geçici olarak barınma amacıyla kullanılmıştır. Taş alet buluntularıyla tanımlanır.

Öküzini Mağarası (Antalya): Mezolitik döneme ait önemli bir yerleşimdir. Balık kılçıkları gibi balıkçılığa dair buluntular içermesiyle bilinir ve önündeki tatlı su varlığı nedeniyle hayvanları çektiği ve avcılık için kullanıldığı düşünülür.

Sonuç

Paleolitik dönemde avcı-toplayıcı yaşam tarzının, taş alet teknolojisinin gelişiminin, sanat ve inanç pratiklerinin, küçük klanlar halindeki sosyal yapının ve soğuk iklim koşullarının hakim olduğunu göstermektedir. Mezolitik dönem, iklimsel ve kültürel değişimlerle Neolitik devrime zemin hazırlamıştır. Neolitik dönem ise tarım ve hayvan besiciliğinin başlamasıyla yerleşik yaşama geçişi, nüfus artışını, sosyal yapıda değişimleri, ekonominin çeşitlenmesini ve yeni inanç pratiklerinin ortaya çıkışını beraberinde getirmiştir. Bu değişimler, insanın bilgi birikimi, tecrübeleri ve zihinsel gelişiminin bir sonucu olarak doğayla olan ilişkisini ve yaşam tarzını kökünden değiştirmiştir.