Brifing Belgesi: İlyas 1. Oturum - Arkeoloji ve Klasik Filoloji Perspektifinden Homeros Okumaları

Bu brifing, "İlyas 1. Oturum: Arkeoloji ve Klasik Filoloji Perspektifinden Homeros Okumaları" adlı kaynaktan alınan bilgilere dayanmaktadır. Sunum, Troya Savaşı dönemi maddi kültürü ve Homeros metinleri üzerine odaklanmaktadır.

Ana Temalar ve Önemli Fikirler:

1. Troya Savaşı'nın Tarihsel Bağlamı ve Maddi Kültür:

• Sunumun ilk bölümü, Troya Savaşı'nın geçtiği dönem olan Geç Tunç Çağı'na (kabaca MÖ 3000 - 1200) odaklanır. Savaşın yaklaşık olarak MÖ 1230'lar civarına denk geldiği belirtilmektedir.
• Bu dönemin öne çıkan kültürleri arasında Girit'teki Minos kültürü, Yunanistan anakarasındaki Miken kültürü (Akhalar), Orta Anadolu ve güneydeki Hititler ve Mısır Krallığı sayılmaktadır.
• Troya Savaşı'ndan sonra yaklaşık 300 yıl süren bir "karanlık dönem"in başladığı, bunun nedeninin büyük ve yazıyla kendisini ifade eden kültürlerin (Miken, Batı Anadolu krallıkları, Hitit) son bulması olduğu açıklanır. Bu döneme aynı zamanda "deniz kavimleri göçü" de denir ve bu göçler Yunan anakarası, Batı Anadolu, Orta Anadolu ve Mısır'ı etkilemiştir.
• Karanlık dönemden sonra Demir Çağı kültürleri başlar. Yunanistan'da kent devletleri (polisler), Batı Anadolu'da İyonya, Aeolis, Karya, Mysia gibi kültürler, Doğu Akdeniz'de Geç Hitit kent devletleri, Doğu Anadolu'da Urartular ve İç Batı Ege'de Frigya, Batı Ege'de Lidyalılar görülür.
• Troya Savaşı, kronolojik olarak Tunç Çağı'ndan Demir Çağı'na geçişte önemli bir kırılma noktası olarak değerlendirilmektedir.
• Maddi kültür varlıkları üzerinden Troya Savaşı'nın hiç unutulmadığı vurgulanır. Örneğin, MÖ 7. yüzyıldan kalma bir vazo üzerinde Troya Atı betimi ve içinde insanların olduğu tasvirleri buna kanıt olarak gösterilir.

2. Miken Kültürü (Akalar) ve Yerleşimleri:

• Mikenlerin Hint-Avrupa kökenli bir etnik grup olduğu ve MÖ 2000'lerde Yunanistan anakarasına doğudan geldikleri düşünülmektedir.
• Linear B adı verilen bir yazı biçimi kullandıkları, ancak bu yazıların daha çok ticaret ve mal sayımıyla ilgili olduğu, bu nedenle dönemi anlamak için Mısır ve Hitit metinlerinin önemli olduğu belirtilir.
• MÖ 1600 ile 1100 yılları arasında Yunanistan anakarasını ele geçirdikleri, krallıklar kurdukları ve Girit adasındaki Minos kültürünü de fethettikleri ifade edilir.
• Miken yerleşimlerinin önemli stratejik noktalarda kurulmuş büyük şehirler olduğu ve her bir şehrin merkezindeki sarayın o bölgede bir nüfuza sahip olduğu vurgulanır. Atina, Thebes ve Miken gibi şehirler örnek verilir.
• Miken şehirlerinin güçlü surlarla çevrili olduğu, saray yapısının ise tamamen korunaklı, yüksek ve stratejik bir noktada konumlandırıldığı anlatılır.
• Miken saraylarının merkezinde, ateş yanan bir taht odası olarak isimlendirilebilecek, Megaron tipli (iki sütunlu, bir vestibül ve ocaklı bir ana oda) bir yapının bulunduğu açıklanır. Bu Megaron plan tipinin, daha sonraki dönemlerde Antik Yunan tapınak mimarisinin temelini oluşturduğu belirtilir.
• Miken savaşçılarının nasıl göründüğüne dair mezar buluntularından elde edilen bilgiler sunulur. Mızraklı, başlık takan, hafif zırhlı veya metal zırhlı, kalkanlı savaşçılar tasvir edilir. Ayrıca, törensel kıyafetlerinde yaban domuzu dişlerinden yapılmış başlıklar giydiklerine dair kanıtlar sunulur.
• Miken yerleşim planlarının, surlarla çevrili ve merkezinde saray kompleksi barındıran yapısının, aynı Tunç Çağı'nın önemli bir kültürü olan Hititlerin başkenti Hattuşa'ya benzediği ancak Hitit saraylarında Megaron tipi bir merkez odanın bulunmadığı, daha çok bölmeli ve çok odalı mekanlarla karşılaşıldığı belirtilir. Sarayların konumlandırıldığı yerin, şehrin en korunaklı ve yüksek noktası olmasının Tunç Çağı'nın genel bir özelliği olduğu ve bunun daha sonraki Akropol fikrine temel oluşturmuş olabileceği düşünülür.

3. Troya (Troia) ve Yerleşimi:

• Troya'nın Hitit metinlerinde Truvisa veya Wilusa olarak geçtiği, Eski Yunanca'da ise Ilion ve Ilium olarak adlandırıldığı belirtilir. "Truva" isminin tamamen yanlış olduğu, Fransızca'dan Türkçeye geçtiği ve doğrusunun "Troya" olduğu vurgulanır.
• Şehrin Çanakkale'deki ters akıntılar ve fırtınalar nedeniyle önemli bir stratejik noktada, korunaklı limanlara yakın bir yere kurulduğu açıklanır. Ancak, Troya'nın denizle bu kadar yakın ilişkisi olmasına rağmen, kendi denizcilik kültürünün belirgin olmadığı, daha çok limanın varlığını kullanarak vergi alarak geçindiklerinin düşünüldüğü belirtilir.
• Troya Savaşı'nın gerçekleştiyse, Akaların şehrin kendisinden ziyade, stratejik olarak bataklık olması nedeniyle zafiyet yaratacak olan limana değil, daha uzağa çıkarma yapmış olmalarının olası olduğu söylenir. Ancak şehre saldırıları sırasında bataklık alanın önemli bir engel olacağı vurgulanır.
• Troya'nın çok katmanlı (yaklaşık 9 katman) bir kent olduğu, üst üste kurulduğu için bir höyük haline geldiği belirtilir. Troya Savaşı'nın geçtiği dönemin şu anda güncel olarak 6. tabakası olarak isimlendirildiği (eski adıyla 7A) ve 6. tabakadaki bazı yapıların savaş döneminde kullanılmaya devam ettiği açıklanır.
• Troya'nın yüksek bir noktada (ovadan 30 metre yüksekte) ve güçlü surlarla korunduğu anlatılır. Sur duvarlarının dairesel değil, hafif kırıklarla inşa edildiği, taş duvarların üzerine kerpiç kısımların olduğu düşünülmektedir. Giriş kapılarının da düşman saldırısını kırmak için direkt karşıdan değil, bir kırılmayla girilecek şekilde tasarlandığı belirtilir.
• Troya saray kompleksinin tam olarak nasıl olduğunun bilinmediği, ancak diğer yapılardan Megaron tipi bir yapının varlığının düşünülebileceği ve bu tipin Batı Anadolu'da da görüldüğü, Hititlerde ise kullanılmadığı belirtilir.
• Kent planında dış sur duvarları, şehir alanı, ikinci bir sur duvarı ve hendeğin olduğu, kentin kuvvetli bir şekilde savunulduğu açıklanır. Eğer bir kuşatma gerçekleştiyse, saldırganların hendek ve dış surları geçtikten sonra Troyalıların ikinci sur duvarının arkasına çekilecekleri belirtilir.
• Troyalıların nasıl göründüğüne dair arkeolojik maddi kültür varlıkları üzerinden tam olarak bilgi sahibi olunamadığı söylenir.
• Troya'nın sonunun büyük bir yangın tabakasıyla geldiği, ancak bu yangının nedeninin Troya Savaşı olup olmadığının kesin olarak bilinmediği, savaş kalıntılarının (iskelet, savaş aletleri) beklenenden az olduğu vurgulanır. Yangının kendisinin bir neden olabileceği veya höyüğün binlerce yıl boyunca kullanılması ve kazıların eski tekniklerle yapılması nedeniyle savaş izlerinin kaybolmuş olabileceği düşünülür.
• Troya Savaşı'nın gerçekleştiği yerin Hisarlık höyük olup olmadığının kesin olarak söylenemese de, Batı Anadolu ve Çanakkale Körfezi'nde bu kadar stratejik ve büyük başka bir höyük olmaması nedeniyle Hisarlık'ın en olası yer olduğu ifade edilir.

4. Homeros ve İlyas/Odysseia Metinleri:

• Homeros'un eserlerinin veya Homeros'a atfedilen eserlerin Batı edebiyatının temel metinleri olduğu vurgulanır. İlyas'ın ilk metinlerden, Odysseia'nın ise ilk roman sayılabileceği söylenir.
• Bu destanların Antik Çağ'dan beri çalışılan metinler olduğu ve kesintisiz bir ilgi gördüğü belirtilir.
• Homeros'un Yunan edebiyatının ilk dönemi olan Epos Çağı veya Epik Çağ'ın en önemli temsilcisi olduğu, hatta bu döneme Homeros Dönemi de denildiği açıklanır.
• Antik Çağ'a göre Homeros'un MÖ 8. yüzyıl şairi olduğu, İlias ve Odysseia'nın yazarı olduğu, Küçük Asya veya yakınlarında (muhtemelen Smyrna/İzmir doğumlu, Sakız Adası'nda yaşamış) yaşadığı rivayet edildiği ve kör olduğu söylenir. Ancak bu bilgilerin tartışmalı olduğu, hatta modern araştırmacıların bu bilgilerin geleneksel bilgiler olduğunu ve Homeros'un varlığını bile reddedebildiği ifade edilir.
• "Homeros Sorunu" (Homeric Question) olarak bilinen konunun, destanların yaratıcısının tek bir yazar mı olduğu, ne zaman, nerede ve ne şartlar altında meydana getirildiği gibi sorular etrafında döndüğü açıklanır.
• Milman Parry ve Gregory Nagy gibi Homeros çalışan isimlerin, destanların bir sözlü geleneğin ürünü olduğunu ve söylene söylene bir araya getirildiğini öne sürdükleri belirtilir.
• İlyas ve Odysseia'nın, Homeros'un yaşadığı varsayılan MÖ 8. yüzyıldan çok daha öncesinde (MÖ 1200'ler) yaşanmış bir olayı (Troya Savaşı) konu aldığı, destanların savaşın nedenlerini, sonuçlarını baştan sona anlatmadığı, belli kesitler aldığı vurgulanır.
• İlyas'ın konusunun Akilleus'un öfkesi olduğu ("Me'nin" - öfke kelimesiyle başladığı), Odysseia'nın ise Odysseus'un savaştan sonra yurduna dönüş hikayesini anlattığı ("Andra" - adam kelimesiyle başladığı) açıklanır.
• Destanların bir tarih anlatısı peşinde olmadığı, bir motifi (öfke, adamın hikayesi) sunma amacı taşıdığı belirtilir.
• Miken döneminin sonlarına tekabül eden bu olayın (Troya Savaşı), hafızalarda önemli bir yer edindiği ve 400 yıl boyunca anlatıldığı söylenir. Destanların yazıya geçirilmesinin bu anlatılanlardan 600 yıl sonra (MÖ 600 civarı) olduğu ifade edilir.
• Sözlü kültürün taşıyıcıları olan "Rapsodos"lardan (ozanlar) bahsedilir. Bu kişilerin kentten kente dolaşıp festivallerde destanları icra ettikleri, destanların heksametron (altılı vezin) ölçüsüyle yazılmış olduğu, çok uzun olduğu için tek bir kişinin icra etmesinin imkansız olduğu, bu nedenle birden fazla Rapsodos'un devam ettiği açıklanır.
• Sözlü geleneğin bir özelliği olarak, Rapsodosların ekleme, çıkarma yapabildiği, spontane yönleri olduğu belirtilir.
• MÖ 600'lerde Atina'da Solon'un destanların yazılı bir esasa göre okunmasını istediği, daha sonra Peisistratos'un bunları yazılı hale getirdiği söylenir. Destanların 24 kitaba bölünmesinin ise İskenderiye dönemindeki gramerciler tarafından yapıldığı belirtilir.
• Antik Çağ'da metinlerin çalışılması geleneğinde "Skolya" (yorum) adı verilen çalışmaların yapıldığı, Homeros metinleri üzerinde de bu tür çalışmaların olduğu açıklanır.
• Destanların sözlü kültür ürünü olması nedeniyle kurgulanmasında ve aktarımında bazı anlatım tekniklerinin geliştirildiği, bunlardan en önemlisinin "Döngü Kompozisyonu" (Ring Composition) veya Antik Çağ'daki adıyla "Hysteron Proteron" (önceyi sonraya alma, sonrayı önceye alma) olduğu açıklanır.
• Döngü kompozisyonunun birbiriyle ilişkili olarak tekrarlanan sahnelerden oluştuğu, simetrik bir yapı (A B C D E D C B A gibi) ortaya çıkardığı ve bir çemberi tamamladığı belirtilir. Bunun Ozanların belleğine yardımcı olan ve dinleyiciler için estetik bir değer yaratan bir teknik olduğu vurgulanır.
• Döngü kompozisyonunun Homeros'la başlayıp Antik Çağ'da kalmadığı, Matrix, Star Wars, Harry Potter gibi modern eserlerde de görüldüğü örneklerle açıklanır.
• Homeros'un metne "in medias res" (konunun ortasından) başladığı, bu tekniğin Roma yazarı Horatius tarafından da belirtildiği, bunun Akilleus'un öfkesiyle başlayan ve savaşın belli bir kısmını atlayan bir anlatım biçimi olduğu söylenir. Bunun nedeni, destanların Akilleus'un hikayesini anlatmak istemesi ve savaşın tümünü değil, Akilleus'un öfkesinin yaşandığı dönemi konu alması olarak açıklanır.
• Hikaye anlatımında, Hesiodos gibi yazarların da "Musalar"a (ilham perileri) yakarış yaparak anlattıkları şeyi tanrısal bir kaynağa dayandırdıkları, bunun o dönemde popüler bir gelenek olduğu belirtilir. Homeros'un körlüğü meselesinin de bu bağlamda (tanrısal bir görüşe sahip olma) yorumlanabileceği, ancak metin içinde Ozan'ın körlüğüne dair net bir atıf olmadığı söylenir.
• Troya Savaşı hikayesinin çok bilindiği ve bir halk geleneği olduğu, destanların bu bilinen hikayenin bir parçası olan Akilleus'un öfkesini anlattığı, bu nedenle herkesin ne beklediğini bildiği bir icra olduğu belirtilir.
• İskender'in Homeros'a büyük hayranlık duyduğu, İlyas'ın İskender için bir başucu kitabı olduğu ve İskenderiye Kütüphanesi'nde de Homeros metinleri üzerinde çalışıldığı bilgisi paylaşılır.
• İlyada ve Odysseia'nın, toplumun eğitilmesinde önemli bir yeri olduğu, hatta Sokrates'in Homeros'a dil uzattığı için idam edildiği ve Platon gibi düşünürlerin bile bu eğitimden etkilendiği, ancak ideal devletlerinde Homeros'a yer vermedikleri belirtilir.
• İlyada'nın, günahlar, sevaplar, öfke, özlem, aşk gibi insani değerler üzerinden insanları ve tanrıları bir araya getiren, toplumun düzenlenmesinde rol oynayan bir kutsal kitap havası taşıdığı yorumu yapılır.
• Döngü kompozisyonu ve anlatım tekniklerinin, dinleyicinin veya izleyicinin dikkatini aktif tutmak için geliştirilmiş formüller olduğu, bunun modern yaratıcı yazarlıkta da kullanıldığı örneklerle açıklanır. Meddahlık geleneği ile Rapsodos icraları arasında benzerlik olduğu ve bu tür uygulamaların coğrafyanın kültürel mirasından geldiği yorumu yapılır.

Bu brifing, sunumdaki temel argümanları ve bilgileri özetlemekte olup, metinlerin daha derinlemesine incelenmesi ve tartışılması için bir temel oluşturmaktadır.