Anadolu Kültür ve Sanat Tarihi 101-1: Anadolu'nun İlk İzleri (Paleolitik ve Neolitik Dönem)

Giriş:

Bu brifing dokümanı, "Anadolu Kültür ve Sanat Tarihi 101-1 | Anadolu'nun İlk İzleri: Paleolitik ve Neolitik Dönem" başlıklı kaynaktaki ana tema ve fikirleri özetlemektedir. Kaynak, Anadolu'daki insanlık tarihinin en erken dönemlerini, Paleolitik (Eski Taş Çağı) ve Neolitik (Yeni Taş Çağı) dönemlerini, elde edilen maddi kültür varlıkları ve bilimsel yorumlar ışığında ele almaktadır. Geçmişle olan ilişkimizi anlamanın ve yorumlamanın zamanla nasıl değişebileceği vurgulanmaktadır.

Ana Temalar ve Önemli Fikirler:

Geçmişle İlişkimizin Kaynakları ve Yorumlanması:

• Geçmişe ilişkin elimizdeki veri setleri üç ana kategoriye ayrılır: Yazılı kaynaklar (antik yazarlar, filoloji), maddi kültür varlıkları (arkeoloji) ve sözlü kaynaklar (efsaneler, hikayeler, kolektif bilinç).
• Maddi kültür varlıkları, insan eliyle şekillenmiş her şeyi kapsar (yerleşimler, buluntular, kaplar, topografya değişiklikleri). Bunlar antik kaynaklardaki anlatıları sorgulamamızı sağlar, çünkü "somut" algısı antik yazarlar ve günümüz insanı arasında farklılık gösterebilir. Antik yazarlar için duymak bile yeterli olabilirken, günümüzde somutluk deneyimle ilişkilidir.
• Sözlü kaynaklar (Troia Savaşı, Gılgamış Destanı gibi) ve kolektif bilinç (ocağın sönmemesi gibi kültürel bellek unsurları) da geçmişten izler taşır, ancak bunlar bilimsel arkeoloji açısından daha yoruma açık ve psödo-arkeolojiye yol açma riski taşıdığı için dikkatli yaklaşılmalıdır. Bilimsel arkeologlar daha çok maddi kültür varlıklarının yorumlanmasıyla sınırlı kalır.
• Eskiyle ilgilenen bilimler arasında edebiyat (yazılı kaynak ilişkisi), insan bilimleri (Anglo-Sakson yaklaşımı) ve antropoloji (Fransa merkezli, kültürel ve fiziki) bulunur. Bu farklı yaklaşımlar, geçmişi yorumlama şeklimizi de etkiler. Analojik karşılaştırmalar bazen insanla olan ilişkiden kopuk olabilir.
• Konuşmacının kendi bakış açısı diyalektik materyalizm veya tarihsel materyalizmdir. Bu yaklaşıma göre toplumların yaşam tarzını ekonomi veya geçim kaynakları belirler. Hiçbir tezin mutlak olmadığı, bir antitezinin olması ve bunun sentezde buluşması gerektiği fikri savunulur. Bu, arkeolojik yorumlarda farklı görüşlere açık olmayı ve sentez arayışını ifade eder.
• Tarihsel gelişimin her zaman doğrusal ve ileriye dönük olmadığı, dalgalı bir seyir izleyebildiği (refah ve gerileme dönemleri) ve bazen tamamen geriye dönüşlerin olabildiği (Orta Çağ gibi) düşüncesi modern yaklaşımlarda mevcuttur, ancak temel kitaplar hala doğrusal anlatımı benimseyebilir.

Eskinin Günümüzdeki Önemi ve Faydaları:

• Eskiyle olan ilişkimiz birey açısından güzel vakit geçirmek, gündelik hayattan uzaklaşmak (Aphrodisias örneği), yeni şeyler öğrenmek ve keşfetmek gibi faydalar sağlar.
• Profesyoneller (rehberler, araştırmacılar) ve devlet (turizm) açısından ekonomik fayda sağlar.
• Entelektüel faydalar arasında bilinç ve farkındalığın artması yer alır. Örneğin, tarih öncesi beslenme alışkanlıklarının incelenmesi (tahıl ve sütün ne kadar yeni olduğu bilgisi) veya endüstri devriminin çevresel etkileri gibi konularda geçmişten dersler çıkarmak mümkündür.

İnsan Evrimi ve Paleolitik Dönem:

• İnsanın evrimsel süreci yaklaşık 3 milyon yıl öncesine dayanır. İlk insanımsılar (Homo Habilis) 2.6 milyon yıl önce ortaya çıkmıştır. Charles Darwin'in mutasyon ve uyumlanma üzerine fikirleri evrimi anlamada önemlidir.
• Tek bir koldan gelmeyiz, farklı insanımsı türleri mevcuttu ve günümüze Homo Sapiens Sapiens ulaşmıştır. Atalarımızdan, özellikle ağaçta yaşayan erken insanımsılardan gelen derin bir kültürel bellek taşıyor olabiliriz (uykuda düşme hissi gibi).
• Paleolitik dönem (Yontma Taş Devri), insanlık tarihinin en uzun bölümünü kapsar. Bu dönemde insanlar avcı-toplayıcıdır ve çevrelerinde büyük hayvanlar (mamutlar) ve yırtıcılar (keskin dişli kedigiller) bulunur. Evcilleştirilmiş hayvanlar da daha büyüktür. Buzul dönemleri belirleyicidir.
• Paleolitik dönemde taş aletler, kemik ve organik aletler kullanılmıştır. Jeologlar bu dönemi Pleistosen (Buzul Çağları) olarak adlandırır. Pleistosen boyunca dünya bugünkü iklimden çok daha soğuktur. Bu soğukluk buzulların artmasına, deniz seviyelerinin düşmesine ve bugünkünden farklı bir coğrafyaya (Kara Denizi'nin göl olması, kara köprüleri) yol açar. Fırat ve Dicle nehirleri henüz oluşmamıştır.
• İnsanın bu iklim koşullarına adaptasyonu önemlidir. Dünyanın Güneş etrafındaki dönüşü ve eksen eğikliğindeki döngüler on binlerce yıl içinde iklim değişikliklerine neden olur.
• Paleolitik dönemde barınma ihtiyacı çoğunlukla mağara önlerinde yapılan sığınaklarla karşılanmıştır. Dönemin sonlarına doğru ilk barınaklar ve konutlar inşa edilmeye başlanmıştır.
• En eski insan kalıntıları Kenya'da (Homo Erectus, 1.6 milyon yıl önce) bulunmuştur. Homo Erectus Afrika'dan dünyaya yayılmıştır. Bu yayılım sırasında Anadolu'nun da kullanıldığı taş alet buluntularından bilinmektedir. Daha soğuk iklimlere giden insanlarda D vitamini eksikliğine bağlı tüberküloz gibi hastalıkların ortaya çıktığına dair bir görüş vardır.

Paleolitik Dönem Evreleri ve Teknolojik Gelişim:

• Paleolitik dönem alt, orta ve üst paleolitik olmak üzere üçe ayrılır.
• Alt Paleolitik: İlk alet kullanımı (Oldowan, Homo Habilis, 2.6 milyon yıl önce). Ölü gömme adetleri (dinsel/ruhsal inancın başlangıcı?) görülür. İnsan nüfusu azdır (km başına bir kişi), bu da bol kaynak ve avcı-toplayıcılık için avantaj sağlar. Avcı-toplayıcı yaşam, tarıma göre daha fazla boş zaman sağlar ve bu da zihinsel gelişime, hayal gücüne ve tasavvura katkıda bulunmuş olabilir. Taş baltalar (Acheulean, Homo Erectus, 1.3 milyon yıl önce) bu dönemde başlar. Ateşin evcilleştirilmesi görülür.
• Orta Paleolitik: Taş aletlerde ustalaşma (Mousterian, Neandertal ve Homo Sapiens kullanımı), ok ve mızrak uçlarının yapımı, soyutlama yetisinin gelişimi görülür.
• Üst Paleolitik: Sanatın (mağara resimleri, süslü objeler) ve ritüellerin (ölü gömme, ayinler) varlığıyla karşılaşılır. İlk barınaklar (sazlardan yapılmış ayakta duran yapılar veya mağara girişlerindeki korunaklı alanlar) inşa edilir.
• Taş Alet Teknolojisi: Taş aletlerin yapım teknikleri dönemleri ayırt etmede ve anlamada önemlidir.
• Alt Paleolitik: Tek yüzü keskin (Oldowan) aletler.
• Orta Paleolitik: İki yüzü keskin (Acheulean), bıçak veya kazıma için kullanılan aletler.
• Üst Paleolitik: Daha nitelikli (Mousterian ve daha sonra Aurignacian, Gravettian, Solutrean gibi) aletler (olta, bız), mikrolitler (bıçak keskinliğinde küçük parçalar).
• Taş aletler hala günümüzde de kullanılmaktadır (kesme, öğütme). İnsan, repertuarına aldığı bir şeyi tamamen terk etmeyip geliştirerek devam ettirir. İnsanı diğer canlılardan ayıran temel özellik, alet kullanmanın ötesinde, bunu geliştirerek ve kültürel olarak aktararak devam ettirme yeteneğidir (uyum ve adaptasyon).
• Oldowan buluntu yerleri ilk olarak Orta Afrika'da (Olduvai Gorge) bulunmuş olsa da Anadolu'da da mevcuttur (Konya Dursun, Yarımburgaz Mağarası). Acheulean aletler Türkiye'de Gaziantep, Şanlıurfa, Adıyaman'da bulunur ve Homo Erectus ile ilişkilendirilir. Neandertal ve Homo Sapiens ile ilişkili aletler de belirli bölgelerde bulunur.

Epipaleolitik / Mezolitik Dönem:

• Paleolitik ve Neolitik arasındaki geçiş dönemidir. Avrupa'da Mezolitik, Yakındoğu ve Anadolu'da Epipaleolitik olarak adlandırılır. Buzulların yavaş çekilmesi nedeniyle iklimsel ve kültürel farklılıklar görülür. Ekvator'dan kutuplara gittikçe Neolitikleşme tarihi günümüze yaklaşır.
• Anadolu için dönem aralığı yaklaşık MÖ 45.000 - 9500'dür. Kuzeybatı Avrupa'da ise MÖ 10.000 - 5000 arasıdır. Anadolu ve Yakındoğu tarıma geçtiğinde, Avrupa'da hala avcı-toplayıcı yaşam sürmektedir.
• Bu dönemde köpeğin evcilleştirildiği bilinmektedir. Protein ağırlıklı beslenmeden yemiş ve tahılların toplanması ve seçici toplayıcılığa geçiş başlamıştır (tarıma giden sürecin ilk aşamaları). Mikrolit aletler kullanılır.
• Barınaklar hafif çukur tabanlı, dairesel kulübeler şeklindedir. Anadolu'daki örnekleri arasında Antalya (Öküzini, Beldibi Mağaraları), Şile (Ava) ve Şanlıurfa (Bozova Söğüt Tarlası) bulunur.
• Kebaran kültürü (İsrail) ve Natufyan kültürü (genç soğuma dönemi) bu döneme aittir ve Anadolu'da etkileşimleri görülür. Natufyan kültürü dairesel planlı yapılar ve belirli kültürel buluntularla karakterizedir. Bu dönemde havan kullanımı görülür, ancak bu her zaman tarımla ilişkili değildir, tahılların ilk işlenmesiyle de ilgili olabilir. İklimin ısınmasıyla tarımın başladığı görülür, bu da insanın iklime adaptasyonunu gösterir.

Paleolitik Anadolu'da Sanat ve Ritüeller:

• Paleolitik Anadolu'da tasvirli sanat eserleri (Latmos'ta boyamalar, Van ve Kars'ta kazımalar) çoğunlukla hayvan figürleri içerir.
• Latmos'taki insan tasvirleri boyama şeklindedir.
• Mağara resimleri gibi eserlerin mağaraların derinliklerinde yapılması ve fosfen kavramı (karanlık ve ses altında beyinde oluşan görüntüler), bu eserlerin sanatsal amacın ötesinde şamanik veya trans haliyle ilişkili ritüellerle bağlantılı olabileceğini düşündürmektedir. Karin Mağarası'ndaki boğa tasviri ve üzerindeki çizgiler (yara izleri) ile insan figürü (avcı) farklı zamanlarda farklı kişiler tarafından yapılmış olabilir ve bir av ritüeli veya güç aktarımıyla ilgili yorumlanabilir. Bu, insanın varlığının duygu ve inançla kontrol edildiği, şamanik öğelerin ilksel toplumlarda var olabileceği fikrini destekler.
• Üç Ağızlı Mağarası (Hatay Samandağ), Üst Paleolitik Anadolu'da önemli bir yerleşimdir. Mağara önünde sığınak yapıldığı ve avlanmış hayvan kemiklerinin bulunduğu görülür.

Paleolitikten Neolitiğe Geçiş ve Neolitik Dönem:

• Paleolitik ve Epipaleolitik dönemlerde avcı-toplayıcı yaşam hakimdi, ancak sonlarına doğru seçici toplayıcılık ve tahıl/yemişlerin diyete girmesi görülür. İklim tamamen değişerek tarıma elverişli hale gelir.
• İnsanlar tahılla olan ilişkilerinden elde ettikleri bilgiyi kullanarak farklı bir geçim ekonomisine geçerler: Neolitik Dönem (Yeni Taş / Cilalı Taş).
• Jeolojik dönem Pleistosen'den Holosen'e (bugünkü iklim kuşağı) geçilir.
• Neolitik Dönemin Temel Özellikleri:Besin üretimi (tarım ve hayvan besleme).
• Çömlekçiliğin ortaya çıkışı (genel hatlarıyla).
• Metalürjinin ilk evreleri.
• Tamamen yerleşik yaşam.
• Tekerleğin kullanılmaya başlaması (ilk evrelerde).
• Uzun süreli besin stoğu ve artı ürünün ortaya çıkması.
• Artı ürünle beraber ticaretin artması ve genişlemesi.
• Toplumsal görevlerin ve hiyerarşik yapıların oluşmaya başlaması.
• Neolitik Dönem 1920'lerde bir "devrim" olarak yorumlanmıştır (tartışmalı, süreç devamı).
• Tarım "Bereketli Hilal" (Doğu Akdeniz, Güneydoğu Anadolu, Mezopotamya) bölgesinde ortaya çıkmıştır (MÖ 9600 civarı). Buradan yavaş yavaş Avrupa'ya ve yakın çevreye yayılmıştır.
• İlk evcilleştirilen buğday türleri Emmer ve Einkorn'dur. Arpa önemli bir besindir. Güneydoğu Anadolu küçükbaş hayvanların (koyun, keçi) ve domuzun ilk evcilleştirildiği bölgedir.
• Dünyanın farklı yerlerinde farklı zamanlarda farklı tahıllar evcilleştirilmiştir (Güney Amerika'da patates, mısır; Çin'de darı, pirinç, soya). Ancak Yakındoğu'daki tarım, sonraki gelişmeler için bir katalizör görevi görmüş ve durmadan ilerlemiştir (köyler, kasabalar, şehirler). Diğer bölgelerde bu süreç sekteye uğramış veya donuk kalmıştır.

Neolitik Dönemin Sonuçları:

• Ciddi nüfus artışı ve dünyaya yayılım (MÖ 10.000'de 4 milyon, MÖ 4.000'de 7 milyon, sonra hızlı artış).
• Daha kalabalık gruplar halinde yaşam (klanlardan köylere) enfeksiyon ve bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkmasına neden olmuştur.
• Yerleşim büyüklükleri artmış (köy, kasaba, şehir süreci) ve kesintisiz yerleşim görülmüştür.
• Geçimle ilgili rollerde değişim (çekirdek aile içinde görev ayrımı, tarım faaliyetleri).
• Ekonomik çeşitlilik (avcı-toplayıcılık, tarımcı ve hayvancı topluluklar).
• Değiş-tokuş ürünlerinde çeşitlilik ve ticaretin genişlemesi (geniş coğrafi ölçekte).
• Sosyal yaşamda değişim: Ritüel ve seremoni öğeleri artar, kült yapıları ve ritüel alanları ortaya çıkar. Atalar kültürü ve bölgelere özgü sembolik dini öğeler görülür. Ölü gömme adetleri çeşitlenir (hane içine gömme).

Neolitik Dönem Evreleri ve Mimari Gelişim:

• Neolitik dönem kendi içinde evrelere ayrılır:
• Çanak Çömleksiz Neolitik (Akeramik / PPN): İki alt evresi vardır (PPNA ve PPNB). PPNA (MÖ 11.500 - 10.000) Göbeklitepe, Karahantepe gibi anıtsal yerleşmeleri içerir. PPNB (MÖ 8800) anıtsallığın azaldığı evredir. Bu dönemde hayvan evcilleştirilmesi ve tahılın un haline getirilmesi başlar.
• Çanak Çömlekli Neolitik (Keramik): MÖ 6000'lerde başlar.
• Güneydoğu Anadolu, Doğu Akdeniz ve Orta Anadolu/Batı Anadolu'nun Neolitik dönemleri kültürel olarak farklılık gösterir.
• Anadolu'da Paleolitik ve Neolitik buluntu yerleri arasında Karadeniz ve Doğu Anadolu'da belirgin bir boşluk görülür. Bu, yeterli araştırma yapılmamasından veya buradaki insanların yerleşik hayattan çok yarı-yerleşik/göçebe hayvancılıkla uğraşmış olmalarından kaynaklanabilir.
• Önemli Çanak Çömleksiz Neolitik Yerleşmeleri:Körtik Tepe (Diyarbakır): MÖ 10.700 (Göbeklitepe'den önce). Avcı-toplayıcı kültüre aittir. Cenin pozisyonunda gömüler, süslenmiş objeler (işlevi bilinmiyor), çok sayıda taş kapkacak (üzerlerinde sembolik bezemeler: yılan, akrep, kırkayak).
• Hallan Çemi (Batman): MÖ 9700-9200 (Göbeklitepe'nin ilk evresiyle çağdaş). Avcı-toplayıcı, ancak dairesel planlı, hafif yerin altına gömülü barınaklar inşa ederler (dairesel plan kapatmanın kolaylığı nedeniyle). Natuf kültürüyle etkileşim görülür. Domuzun evcilleştirildiği yer olarak bilinir (kemik yoğunluğundan tespit edilir). Taş kaplarda çeşitli tasvirli bezemeler görülür. Hallan Çemi'de çok sayıda obsidyen bulunmuştur, ancak obsidyen yatağı Doğu Anadolu'dadır. Bu da ticareti/değiş-tokuşu işaret eder (epipaleolitik dönemden beri görülür).
• Çayönü (Diyarbakır): Kesintisiz olarak dairesel planlı yapılardan dörtgen planlı yapılara geçişi gösterir (MÖ 10.000'lerden MÖ 6300'lere kadar). Terrazzo tabanlı Yapı, Kafatası Yapısı, Çay Taşı Döşemeli Yapı gibi ayrıcalıklı yapılar mevcuttur. Yerleşim içinde planlama (avlular, meydanlar) görülür. Mimari gelişim: Dairesel planlı (PPNA), Izgara planlı (yerden yükseltilmiş taban, su baskınlarıyla mücadele), Taş döşemeli, Hücre planlı (kerpiç duvarlı, düz damlı köy evleri, MÖ 6000'ler). Kerpiç kullanımı pişmiş topraktan kap yapımını da teşvik etmiş olabilir.
• Çayönü'ndeki Ritüel Yapıları:Kafatası Yapısı: İlk evresi dairesel, daha sonra dörtgen planlı hale gelir. 450'den fazla bireye ait kafatası ve kemik buluntuları içeren çukurlar ve önünde bir sunak/Musalla Taşı işlevi görebilecek düzlem bulunur. Hane içine gömmenin ilk evresi veya atalara saygı kültüyle ilgili olabilir. İstisnai bir yapıdır.
• Terrazzo Tabanlı Yapı: Sertleştirilmiş sönmüş kireç tabanlıdır. Sıvı ritüelleriyle ilişkili olabilir. Karahantepe, Göbeklitepe, Nevalı Çori'deki benzer yapıları akla getirir. Çayönü'nde ağzı olmayan, belirgin kaşlı ve burunlu bir tasvir bulunmuştur, bu da erken inançların bu yapıyla ilişkili olabileceğini düşündürür.
• Çay Taşı Döşemeli Yapı: Yorumlaması daha kolaydır, çünkü Göbeklitepe gibi çağdaş ve daha küçük planlı yapılarla benzerlikleri vardır. İki payanda ve merkezde iki dikey taşıyıcı (T biçimli olabilir) içerir. Ana kaya olmaması nedeniyle düzleştirilmiş taşlar döşenmiştir. Göbeklitepe ve Karahantepe'deki kültün bir uygulaması olarak görülebilir.
• Nevalı Çori (Şanlıurfa): Çanak Çömleksiz Neolitiğin ikinci evresinde (MÖ 8400-7900) yoğun iskan görmüştür (bugün baraj altında). Köy yerleşiminin dışında ayrıcalıklı bir alana inşa edilmiş bir yapı içerir. Merkezinde iki T biçimli taş (kırılmış) ve çevresinde monolit taşların yerleştirildiği sekiler bulunur. Zemini terrazzo tekniğiyle yapılmıştır (ana kaya yerine yapay kireç taban). Merkezde bir niş vardır (Karahantepe'de baş bulunması buraya baş konulmuş olabileceğini düşündürür). Bu yapıların hepsi belli bir dönemden sonra bilinçli olarak gömülmüştür. Merkezdeki taşlarda kolye ve bir av sahnesi gibi kazımalar görülür. İnsan heykelcikleri (düz burun, belirgin göz çukurları ve kaşlar, bazen ağızsız) bulunmuştur. Körtik Tepe'deki yılan bezemesinin bir insan başının arka tarafında görülmesi enteresandır.

Sonuç: Kaynak, Paleolitik ve Neolitik dönemlerin karmaşık ve dinamik süreçler olduğunu, insanlığın uyum sağlama, teknoloji geliştirme ve sosyal yapılarını dönemin koşullarına göre şekillendirme yeteneğini vurgular. Maddi kültür varlıkları üzerinden elde edilen bulgular, geçmişe dair anlayışımızı sürekli olarak değiştirmekte ve derinleştirmektedir. Özellikle Anadolu'nun bu erken dönemdeki rolü, tarım ve hayvancılığın başlangıcı, anıtsal yapılar ve ritüel pratikler açısından büyük önem taşımaktadır.